پس کدامیک از دو دسته مردم سزاوار به امنیت اند (بگویید ) اگر می دانید ! ( بگو ) : کسانی که ایمان آورده اند
و ایمان خود را به ستم نیامیخته اند
سوره مبارکه انعام – آیه شریفه 82)
هر چند که در پزشکی و زیست شناسی امروزی واژه استرس به معنی های متفاوتی به کار می رود ، اما براساس تعریف هانس سلیه ( روانشناس مشهور ) استرس در پزشکی و روانپزشکی معمولا اشاره به موقعیت های روانی و اجتماعی متنوعی دارد مه قادر به ایجاد بیماریهای جسمی و روانی و سایر اختلالات رفتاری است .
مطالعات هاروی برنر ( محقق برجسته استرس ) نشان می دهد که آمار مرگ و میر ، بیماریهای جسمی ، خود کشی و دیگر کشی ، پذیرش بمارسنهای روانی و زندانها و .... در میان افرادی که در معرض استرس های گوناگون بوده اند ، به مراتب بیشتر از افراد عادی است .
از آنجا که زندگی انسانها در عصر حاضر ، با استرس های بسیار متعدد و گوناگونی همراه شده است و با توجه به این که لازمه زبستم و تداوم زندگی سازش پذیری و مقاومت در برابر استرس ها افزایش بخشند و احساس آرامش و امنیت روانی را در وجود او حکمفرما سازند ، بوضوح احساس می شود .
چنانچه با دقت کافی و استناد به شواهد آماری به مکانهایی که استرس های متعدد زندگی کار افراد را بدانجا می کشاند ( مکانهایی مثل مطب پزشکان ، بیمارستانهای جسمی و روانی ، قبرستان جوانمرگ ها !؟! ، زندانها و .... ) سری بزنیم متوجه می شویم که تعداد مذهبی ها ، در مقایسه با غیر مذهبی های حاضر در این قبیل جاها بسیار متفاوت است .
بعنوان مثال در کشورخودمان 90 % محکومان زندانها را افراد بی نماز تشکیل می دهند .. یا مثلا آمار بیماران بستری در بیمارستانها که با نماز بیگانه اند به طرز باورنکردنی بیش از اشخاص مقید به نماز است .
این موضوع نه فقط در کشورهای مسلمان ، بلکه در سرتاسر جهان عمومیت دارد . بعنوان مثال : بررسی جوامع هوتری در آمریکای شمالی حاکی از آن بود که بروز اختلال روانی در آنها کمتر از سایر افراد جامعه است . جوامع هوتری نسبتا پایدار و منزوی هستند و در شرایط آرام کشاورزی و با عقاد دینی استوار زندگی می کنند .
بدین ترتیب می توان با فیلسوف بزرگ قرن اخیر لیمان هم عقیده بود ، آنجا که گفته است : دین مذهب در زندگی به انسان اطمینان و تکیه گاه روحی می بخشد .
با این اوصاف نماز بعنوان برجسته ترین چهره ایمان نقش بزرگی در ایجاد امنیت روانی و توانی مقابله با استرس ها در انسان ایفا می کند و اگر به یاد آوریم که بیش از 60 % مراجعه کنندگان به بیمارستانها ی عمومی ، در واقع از یک مشکل روانی رنج می برند و بیماریهای ( روان تنی ) در طب نوین روز به روز جایگاه مهمتری پیدا می کنند ، می توانیم از دریچه تازه ای از نقش نماز در بیماریهای جسمی سخن بگوییم .
پس با این دیدگاه ؤ در چند شماره آینه به بررسی تأثیرات نماز بر برخی اختلالات مورد بحث در طب روان تنی خواهیم پرداخت .
تاثیر نماز بر افزابش طول عمر
در سالهای نخستین که این حقیر نگارنده سطور ،تحصیل طب را در تهران آغاز کرده بودم ، در برخورد با استاد بزرگ پاتولوژی ایران ، جناب آقای ” دکتر کمال الدین آرمین ” همواره این سوال در ذهنم نقش می بست که چه نیروی عظیم و خارق العاده ای وجود دارد که سبب می شود این مرد در اوج کهولت مقتدرانه بر کرسی تحقیق و پژوهش و تدریس همچنان تکیه بزند و در آستانه هشتمین دهه عمر خود اینچنین شاداب و دل زنده باقی بماند !
تا این روزی سرکلاس استاد این راز بر ما دانشجویان او آشکار شد . بدین سان که ، استاد هنگامی که مشغول تدریس اسلاید های پیچیده و متنوع علمی مربوط به تشخیص های پاتولوژی بود ، ناگهان به اسلایدی رسید که به کلی با همه چیزهایی که در دانشکده پزشکی دیده بودیم فرق داشت !؟!
بر روی آن اسلاید تنها تنها یم بیت از حافظ شیراز نگاشته شده بود که :
تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافریست
راهرو گر صد هنر دارد ” توکل ” بایدش
آن گاه استاد مدتی درباره توکل سخن گفت و به ما آموخت که والاترین و بالاترین قدرت پزشک برای تشخیص و درمان بیماریها تنها توکل به باریتعالی است و دیگر هیچ .
ایمان متعالی و توکل بدون قید و شرط را یکبار دیگر من در ملاقات با پیر تاریخ ایران و پدر تاریخ کرمان ، استاد باستانی پاریزی دیدم . مرد جاودانه ای که هنوز حتی در دوران کهولت ، استوار و با عظمتی شگرف و ستودنی و بی آلایشی و بی ریایی بی نهایت خود ، زندگیش را وقف ایران عزیز نموده است . مشاهده بزرگانی چون آرمین و باستانی پاریزی و .... و توجه به این نکته ظریف که بسیاری از مراجع تقلید بزرگ و مشایخ صوفیه که ایمان و ذکر خدا در جزء جزء زندگیشان جاریست ، عمرهای طولانی و پر برکت می کنند ، آشکار کننده این مطلب است که میان ” ذکر خدا ” و فزونی طول عمر رابطه تنگاتنگی وجود دارد .
توجیه علمی این موضوع نیز با توجه به فواید پزشکی مختلف نماز ، که ما در این مجموعه مقالات تنها به فرازهای کوچکی از آن اشاره کرده ایم ، روشن می شود .
در این مورد حتی برخی از نویسندگان علت طولانی شدن بی سابقه عمر ، حضرت صاحب الزمان (عج ) را برای قرنها ، تسلط همه جانبه و کامل ایشان بر مسایل جسمی و روانی بشر ؟به حساب می آورند .
و حضرت قائم (عج ) همان بزرگ مردی است که والاترین حد نماز را به جای می آورد ، نماری که پیوسته سزاوار ستایش و سلام ابدی است :
” السلام علیک حین تقوم ، السلام علیک حین تقعد ، السلام علیک حین تقراء ، السلام علیک حین تصلی ، السلام علیک حین تقنت ، السلام علیم حین ترکع و تسجد ، السلام علیک حین تحلل و تکبر السلام علیک حین تحمد و تسغفر ، السلام علیک حین تصبح و تمسی ، السلام علیک فی اللیل اذا یغشی و النهار اذا تجلی ”
تآثیر نماز بر بیماری افسردگی
حدیثی از حضرت علی (ع) :
خداوند هر گاه خیری بر بنده اش بخواهد به او کم خوابی
و کم خوری و کم حرفی را تلقین می کند .
در شماره گذشته ازتآثیر نماز بر بهداشت خواب به نکته ای اشاره کردیم . حال در ادامه همان موضوع باید گفت که دانش پزشکی ظرف چند دهه اخیر موفق به اکتشاف مهمی پیرامون خواب شده است و آن کشف بخشی مهم در طول خواب انسان به نام خواب REM بوده است . پس از آنکه حدود 45 دقیقه از به خواب رفتن انسان گذشت ، مرحله REM آغاز می شود و به مدت کوتاهی حدود 10 تا 15 دقیقه ادامه می یابد .
در طول مرحله REM از خواب ، به طرز اسرار آمیزی تمام عضلات اسکلتی بدن از کار می افتد و شخص کاملاً بی حرکت می شود و نوار مغزی شخص به جای حالت خواب ، حالت بیداری کامل را نشان می دهد . بطوریکه در این حالت مغز از فعالیت بالایی برخوردار است .
در طی درجه حرارت بدن و ضربان قلب به طور غیر منتظره بالا می رود و حرکات سریعی در چشمان خرد دیده می شود که وجه تسمیه این مرحله نیز می باشد ( مرحله حرکات سریع چشم) و چنانچه شخص را دز این حالت بیدار کنیم به احتمال بسیار قوی ابراز می کند که در حال خواب دیدن بوده است .
مرحله پس از 10 تا 15 دقیقت متوقف می شود و پس از آن در طول خواب و له طور دوره ای و بطور منظم تکرار می شود . با این وجود کل دوران در طول یک خواب 8 ساعتی در اشخاص طبیعی 90 دقیقه .
خواهد بود و قسمت اعظم آن در ساعات نزدیک صبح به وقوع می پیوندد.
امروزه دانش پزشکی به اثبات رسانیده است که در بیماری افسردگی یکی از تظاهرات مهم،افزایش یافتن طول خواب نسبت به میران طبیعی است . بطوریکه شخص افسرده به میزانی بیش از سایر اشخاص خواب می بیند . یعنی زمان بیشتری را در مرحله بسر می برد.
از این جها یک مبنای مهم در تولید داروهای ضد افسردگی ایجاد داروهایی است که کاهش دهنده مرحله خواب باشند . (از جمله داروهای ضد افسردگی 3 حلقه ای )
علاوه بر این یک روش درمانی جدید برای بیماران افسرده ، بیدار نگه داشتن آنها برای کاهش میزان می باشد . زمان نماز صبح که در سوره مبارکه اسراء با عنوان ان قران الفجر کان مشهودا از آن نام برده شده اس و مورد تآکید فراوان می باشد . بگونه ای قرار گرفته است که سبب کاهش دادن قابل ملاحضه میزان خواب در اشخاص می شود . چرا که خواندید قسمت اعضم خواب در حوالی صبح بوقوع می پیودند و چنانچه شخص خود را ملزم به بیداری صبحگلاهی کند در حقیقت جلوی ورود خود به مرحله قابل توجهی از خواب را گرفته است .
از این جهت بیداری صبحگاهی برای نماز خود به تنهایی م یتواند به عنوان واکسنی در پیشگیری از افسردگی و حتی دارویی در درمان افسردگی مطرح باشد .
لازم به توضیح است که خواب در حد تعادل برای سلامت و رفع خساگی لازم است اما زیادی آن منجر به مشکلات مختلف از جمله افسردگی می شود و نقش نماز بعنوان متعادل کننده میزان مطرح است .
تآثیر نماز بر آرامش عضلات
گروهی از نویسندگان مسلمان ، کوشیده اند ، در حرکات حین نماز اعم از قیام و قعود و رکوع و سجود جنبه های از نرمش عضلانی و ورزش بدنی را بجویند و آن را با نرمش های متداول دیگر که منجر به استراحتی و آمادگی عضلانی می شوند ، مقایسه کنند . اما دیدگاه ما به آرامش عضلانی ناشی از نماز ، از دریچه دیگری است .
دانش پزشکی امرزوه به اثبات رسانیده است کع اگر شخصی در ساعت حدود 10 شب بخوابد و حدود ساعت 5 صبح از خواب بیدار شود ( یعنی حدود 7 ساعت خواب ) در ساعت حدود 1 بامداد ، در بدن او برخی مواد شیمیایی شبه مورفین که به عنوان گروهی اندورفین ها و آنکفالین ها نامگذاری شده اند ، ترشح می شوند که این مواد اثر مستقسم بر روی قسمتهای مختلف بدن از جمله عضلات اسکلتی دارند و منجر به راحتی عضلانی ، در طول روز آینده برای فرد می شوند .
اما چنانچه شخص در ساعت حدود 12 شب بخوابد و صبح روز بعد ساعت 10 صبح از خواب برخیزد ( یعنی حدود 10 ساعت خواب ) اندروفین ها و آنکفالین ها برخلاف حالت گذشتع افزایش ترشح کافی پیدا نمی کنند و در نتیجه این امر ، سبب می شود با این که این شخص حدود 3 ساعت بیشتر از شخص قبلی خوابیده است ، از آرامش و استراحت عضلانی به اندازه کافی بهره مند نشوند .
و درست به همین علت است که هر چه خواب انسان بیشتر ادامه پیدا کند ومثلاً تا ساعت 10 صبح به دراز بکشد ، احساس خستگی و کوفتگی عضلانی پس از آن بیشتر خواهد بود .
و اما فریضه نماز با اثر درخشان و بی نظیری که در ایجاد بهداشت خواب دارد ( و به جنله هایی از آن در شماره های گذشته اشاره نمودیم ) در این مورد نیز نقش بسیار مؤثری ایفا می کند . چرا که نماز صبح ضمن ایجاد الزام و وجوب برای سحر خیزی ، انسان را خود بخود به سوی آرامش عضلانی ناشی از مواد شیمیایی دور نزاد ، سوق می دهد .
بزرگان عرصه غلم و اندیشه مانند استاد شهید مرتضی مطهری (ره )نیز برنامه زندگی خود را مبنای خوابیدن در ساعت حدود 10 شب و برخاستن از خواب ، حدود نیم ساعت قبل از اذان صبح تنظیم کرده بودند تا از مواهب خدادادی و بی حد و حصر نماز ، حداکثر فیض و بهره را ببرند.
خوشا به سعادتشان
نماز بازدارنده از فحشاء و منکرات
سوره عنکبوت ، آیه :45
اتل ما اوحی الیک من الکتاب واقم الصلاه ان الصلاه تنهی عن
الفحشاء والمنکر ولذکر الله اکبر والله یعلم ما تصنعون
هر چه را از این کتاب بر تو وحی شده است تلاوت کن و نماز بگزار ،
که نماز آدمی را از فحشا و منکر باز می دارد و ذکر خدا بزرگ تر است و
خدابه کارهایی که می کنید آگاه است
یاد خدا مایه آرامش دلها
سوره رعد ، آیه 28 :
الذین آمنوا وتطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب
آنان که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرامش می یابد آگاه
باشید که دلها به یاد خدا آرامش می یابد
نماز سبب رستگاری
سوره اعلی ، آیه 15 :
وذکر اسم ربه فصلی
آنان که نام پروردگار خود را بر زبان آوردند و نماز گزاردند
نماز و یاد خدا
سوره طه ، آیه 14 :
اننی انا الله لا اله الا انا فاعبدنی واقم الصلاه لذکری
خدای یکتا من هستم هیچ خدایی جز من نیست پس مرا بپرست و تا مرا
یاد کنی نماز بگزار
نماز، کارخانه انسان سازی
سوره معارج ، آیه -21 25 :
((21 واذا مسه الخیر منوعا ((22 الا المصلین
و چون مالی به دستش افتد بخل می ورزد . مگر نماز گزارندگان :
((23 الذین هم علی صلاتهم دائمون
آنان که به نماز مداومت می ورزند ،
( 24) والذین فی اموالهم حق معلوم
و آنان که در اموالشان حقی است معین ،
( 25) للسائل والمحروم
برای گدا و محروم